– उमङ्ग जङ्ग शाह, शोधकर्ता / राजनीतिशास्त्र

लोकतन्त्रको आधारभूत विशेषता भनेको वैकल्पिक विचारको सम्मान हो। नागरिकले आफ्नो विचार अभिव्यक्त गर्न, शान्तिपूर्ण रूपमा विरोध गर्न पाउने अधिकार लोकतान्त्रिक समाजको अविभाज्य अंश हो। तर, पछिल्ला केही दिनमा यी लोकतान्त्रिक मूल्यहरूलाई कुल्चिँदै राज्य र आन्दोलनकारी दुबै पक्षबाट असंवेदनशीलता देखिएको छ। आन्दोलनकारीहरू उग्र रूप धारण गर्दै अराजकतातर्फ मोडिए भने राज्यपक्षले अति नै कडा दमनकारी नीति अपनायो।

१) लोकतन्त्र बहुलवादबिना अपूर्ण छ

लोकतन्त्र चुनाव जितेर मात्रै पूरा हुँदैन, बरु ‘विचारशील लोकतन्त्र’ (Deliberative Democracy) को अभ्यासबाट मात्र पूर्णता प्राप्त गर्छ। बहुमतको शासन प्रणाली भए पनि, अल्पसंख्यक वा असहमति जनाउने पक्षलाई उचित सम्मान दिनुपर्छ। जनताको आवाजलाई ‘प्रतिगामी शक्ति’ भनेर नकार्नु लोकतान्त्रिक सरकारको चरित्र हुन सक्दैन। सरकार जनताको असन्तोष बुझ्न र समाधान गर्न लाग्नु पर्नेमा शक्ति प्रदर्शन गर्ने होडमा लागेको देखियो।

२) धर्म-संस्कृतिको सम्मान लोकतन्त्रको आवश्यक शर्त हो

लोकतान्त्रिक प्रणालीमा सबैलाई आफ्नो धर्म, संस्कृति, परम्परा पालना गर्ने स्वतन्त्रता हुन्छ। कुनै पनि समुदायलाई आफ्नो धार्मिक आस्था प्रवर्द्धन गर्न रोक्नु हुँदैन। तर, आन्दोलनकारी समूहहरूले आफ्ना मागलाई स्थापित गराउन अरूको स्वतन्त्रता हनन गर्ने काम गरे भने राज्यले त्यसलाई न्यून गर्नुपर्ने थियो। दुवै पक्षले आफ्नो कर्तव्य सही रूपमा निर्वाह गर्न सकेनन्।

३) शान्तिपूर्ण आन्दोलनमाथि बल प्रयोग अस्वीकार्य

प्रदर्शनका क्रममा राष्ट्रिय गान बज्दै गर्दा राज्य पक्षबाट अश्रु ग्यास प्रहार गरिनु गम्भीर लोकतान्त्रिक विचलनको संकेत हो। शान्तिपूर्ण विरोधलाई सरकारले यसरी बल प्रयोग गरेर रोक्नु लोकतान्त्रिक मान्यताविरुद्ध छ।

४) आन्दोलनले अराजकता निम्त्याउनु हुँदैन

नागरिकलाई विरोध गर्ने अधिकार छ, तर विरोधका नाममा हिंसा, लुटपाट, आगजनी, निजी सम्पत्तिमाथि आक्रमण, सञ्चारमाध्यममा तोडफोड हुनु निन्दनीय छ। कुनै पनि आन्दोलनमा विरोधको सीमारेखा रहनुपर्छ, अन्यथा त्यो आन्दोलन अराजकतामा परिणत हुन जान्छ।

५) सुरक्षा संयन्त्रको भूमिका संदेहास्पद

सरकारको पहिलो दायित्व नागरिकको ज्यानधनको सुरक्षा गर्नु हो। आन्दोलनका क्रममा सरकारको भूमिकामा संवेदनशीलता र व्यावसायिकता देखिएन। आन्दोलनकारीलाई नियन्त्रण गर्न अपनाइएका केही उपायहरू स्वयं कानुनी मान्यता अनुरूप थिएनन्। आन्दोलन दबाउन निजी सम्पत्तिको प्रयोग गर्दै अश्रु ग्यास प्रहार गर्नु गम्भीर त्रुटि थियो।

६) नेतृत्वको गैर-जिम्मेवारीपूर्ण भूमिका

कुनै पनि आन्दोलनलाई व्यवस्थित र शान्तिपूर्ण बनाउन नेतृत्वको ठूलो भूमिका हुन्छ। तर, आन्दोलनकारीका अगुवा व्यक्तित्वहरूले आन्दोलनलाई नियन्त्रण गर्न नसकेको देखियो। बरु, केही उग्र गतिविधिहरूमा नेतृत्वकर्ताहरू नै संलग्न भएको देखियो। यसले आन्दोलनलाई झन् हिंसात्मक बनायो।

७) सञ्चार माध्यमको पक्षपाती रिपोर्टिङ

लोकतन्त्रमा स्वतन्त्र प्रेसको ठूलो महत्त्व छ। तर, केही मुख्यधारका मिडियाहरू आन्दोलनकारीको विरोधमा एकतर्फी रिपोर्टिङ गरिरहेका थिए। आन्दोलनका क्रममा राज्यका सुरक्षा निकायले गरेका गलत क्रियाकलापलाई प्रकाशमा ल्याउने कर्तव्य मिडियाले बिर्से। लोकतान्त्रिक समाजमा मिडियाले सत्यतथ्य बाहिर ल्याउनु आवश्यक छ, न कि सत्ताको हिमायती बन्नु।

८) आन्दोलनमा स्पष्ट रणनीति र योजना अभाव

यदि कुनै आन्दोलन सफल पार्नुपर्छ भने त्यसका लागि ठोस योजना, समन्वय, र रणनीति आवश्यक हुन्छ। आन्दोलनरत समूहसँग यी तत्वहरूको कमी देखियो। त्यसै कारण आन्दोलन अनियन्त्रित भयो। आन्दोलनका नेतृत्वकर्ताहरूले आन्दोलनलाई सही दिशामा लैजान सकेनन्, जसले गर्दा हिंसा र तोडफोडको नजिर बस्यो।

९) सुरक्षा संयन्त्रको कमजोरीले स्थितिलाई बिगार्‍यो

सुरक्षा निकाय आन्दोलनलाई नियन्त्रण गर्न उपयुक्त रणनीति अपनाउन असफल देखियो। आन्दोलन पूर्वानुमान गर्नुपर्ने, प्रदर्शनकारीलाई सीमित क्षेत्रमा सीमित गर्नुपर्ने, र उग्र गतिविधि हुन नदिन आवश्यक रणनीति बनाइनुपर्ने हो। तर, सुरक्षा संयन्त्रको तयारी कमजोर रह्यो, जसका कारण परिस्थितिलाई नियन्त्रण गर्न कठिन भयो।

१०) राजनीतिक चेतनाको अभाव

आन्दोलनकारीहरूबीच राजनीतिक चेतनाको कमी देखियो। आन्दोलन किन भइरहेको छ, यसको मूल उद्देश्य के हो भन्ने कुरा धेरैलाई स्पष्ट थिएन। परिणामस्वरूप, आन्दोलनको उद्देश्य गुम्दै गयो र अनियन्त्रित हिंसात्मक गतिविधिमा परिणत भयो।

निष्कर्ष

लोकतन्त्र भनेको सहमतिको अभ्यास हो। सरकारको काम जनताको आवाज सुन्ने हो, दबाउने होइन। आन्दोलनकर्ताहरूले पनि आफ्नो परिधिभित्र रहेर विरोध जनाउनु पर्छ। विरोधका क्रममा गरिने उग्र गतिविधिले लोकतन्त्रलाई नै कमजोर बनाउँछ।

लोकतान्त्रिक समाजको सुन्दरता भनेकै खुला विचारहरूलाई स्थान दिनु हो। सरकार र आन्दोलनकारी दुवै पक्षले आत्मसमीक्षा गर्दै लोकतान्त्रिक मूल्य र मान्यतालाई बलियो बनाउनेतर्फ लाग्न जरुरी छ। लोकतन्त्र भनेको एकअर्कालाई जित्ने खेल होइन, सहकार्यको प्रक्रिया हो। हामी सबै मिलेर सही बाटो रोज्नुपर्छ, जसले समावेशी लोकतन्त्रलाई अझ परिपक्व बनाउँछ।