बेदकोट (कञ्चनपुर), १७ पुस-कञ्चनपुरको दोधारा चाँदनी नगरपालिका– ५ देवीस्थानका भगिरथ भट्टले उखुखेती गर्न थाल्नुभएको तीन दशक बढी समय बित्यो । सुरुआतमा उखु बिक्रीका लागि उहाँ महाकाली नदी तरेर सुडाको चिनी मिलमा ल्याउनुहुन्थ्यो । महाकालीमा पक्की पुल थिएन । गाडी चल्न गाह्रो हुनाले उहाँले उखु महाकाली पार गर्न भारतीय बाटोको प्रयोग गर्नुप¥थ्यो ।

भारतीय बाटो हुँदै शारदा ब्यारेज नभए महाकाली नदीबाटै जोखिम मोलेर उखु बिक्रीका लागि लैजानुपर्ने सास्ती थियो । दोधारा चाँदनीका स्थानीय किसानको बाध्यता यस्तै थियो । विसं २०४८ सालमा उहाँले दोधारा चाँदनीमा उखु पेल्ने परम्परागत कोल सञ्चालन गर्नुभएको थियो । “उखु बिक्रीका लागि मिलसम्म लैजान सास्ती हुन्थ्यो । मिलले पनि समयमै पैसा दिन्थेन”, उहाँले भन्नुभयो, “आफ्नै उखुको पैसा उठाउन पटक–पटक धाउनुप¥थ्यो । यसपछि आफैले उखु पेल्ने कोल सञ्चालनमा ल्याए ।”

अहिले पनि उहाँले उखु पेल्ने परम्परागत कोललाई निरन्तरता दिनुभएको छ । दोधारा चाँदनीमा उखु पेल्ने साना उद्योग विस्थापित हुँदै गएको उहाँ बताउनुहुन्छ । विगतदेखि सञ्चालनमा रहेका कोल बन्द गरेर स्थानीय व्यापारी पलायन हुँदै गएका छन् । “मैलेँ सञ्चालन गर्दा यहाँ ११ कोल चलिरहेका थिए । अहिले छ मात्रै छन्”, उहाँले भन्नुभयो, “यो व्यवसायबाट जीवन चलाउनै समस्या भएपछि व्यापारी पलायन भएका छन् ।”

उहाँका अनुसार दोधारा चार र चाँदनी दुई परम्परागत उखु पेल्ने कोल सञ्चालनमा छन् । बजार र कामदार अभावका साथै उखु नपाउँदा परम्परागत कोलको व्यवसाय विस्थापित हुँदै गएको हो । उहाँ पनि यस वर्ष उखु पेल्ने कोल सञ्चालन नगर्ने मनस्थितिमा हुनुहुन्थ्यो ।
“भारतीय सामान बजारमा छ््यापछ्याप्ती हुँदा हाम्रो उत्पादनले बजार पाउँदैन । आम्दानी पनि नभएकाले कोल छोड्ने विचार गरेको थिएँ”, उहाँले भन्नुभयो, “आफ्नै उखु पेल्न पनि चलाउनु प¥यो भनेर जमिन बेचेर पनि जेनतेन कोल चलाएँ ।”किसानबाट उहाँले उखु प्रतिक्विन्टल रु चार सय ५० देखि रु पाँच सयका दरले खरिद गर्ने गर्नुभएको छ । उखु पेलेर त्यसबाट आउने रसलाई पकाएर उत्पादन गरिने गुड बिक्री गर्ने गरेको उहाँले बताउनुभयो ।

“सुरुआतमा राम्रै आम्दानी हुन्थ्यो । अहिले लगानी उठाउनै पनि हम्मेहम्मे पर्छ”, उहाँले भन्नुभयो, “महेन्द्रनगरदेखि पहाडी भेगसम्म गुड बिक्रीका लागि जान्थ्यो । अहिले मोल नै पाउँदैनाँै ।”भगिरथको उखु पेल्ने उद्योगमा सातजना भारतीय कामदार कार्यरत छन् । पछिल्लो समय कोलमा काम गर्ने कारिगढ पाउनै मुस्किलपर्ने गरेको उहाँले बताउनुभयो ।

बस्ती विस्तारले गर्दा खेतीयोग्य जमिन घट्दै गएकाले विगतको तुलनामा उखुखेती पनि कम हुने गरेको छ । महाकालीमा पक्की पुल निर्माणसँगै दोधारा चाँदनीका स्थानीय किसान उखु बिक्रीका लागि चिनी मिलसम्म पु¥याउने गरेका छन् । “पक्की पुल बनेपछि धेरैजसो किसान चिनी मिललाई नै उखु बिक्री गर्छन् । गाडीमा राखेर सहजै पारी लैजान सकिन्छ”, दोधारा चाँदनी नगरपालिका–५ का उखु किसान पदमसिंह भण्डारीले भन्नुभयो, “उखु खेती गर्ने किसान पनि विगतको भन्दा कम छन् ।”

उहाँले दुई दशकदेखि उखुखेती गर्दै आउनुभएको छ । उहाँले एक बिघा क्षेत्रमा उखुखेती गर्नुभएको छ । उखु खेतीबाट वार्षिक एक लाख आम्दानी हुने गरेको उहाँले बताउनुभयो । “उखु खेतीमा आम्दानी राम्रै छ । त्यही पनि पछिल्लो समय उखुखेती गर्ने क्षेत्रफल घटिरहेको देखिन्छ”, उहाँले भन्नुभयो, “पहिले एकै किसानले बिघामा खेती गर्थे । बस्ती विस्तार हुँदै गएपछि अहिले दुई÷तीन कठ्ठा क्षेत्रफलमा सीमित भएको छ ।”
–––